Partija i klasa

by Vladan Vukliš

„Vjera u partije je glavni razlog za impotenciju radničke klase; stoga mi izbjegavamo formirati novu partiju - ne zato što nas je malo, nego zato što je partija organizacija koja teži da vodi i kontroliše radničku klasu.“

Anton Pannekoek, Partija i klasa, 1936.

Moć naših sopstvenih uvjerenja nekada prevazilazi granice logičnog i u povrtnom udaru poigrava se sa čistom percepcijom koju uvjek tako teško pokušavamo održati. Koliko se već puta u istoriji desilo da ljudi od ideja podlegnu sopstvenom projektu jer nisu prihvatili činjenicu da negacijska misao nema respekta ni prema kome – a najmanje prema samoj sebi – te stoga i sama zahtjeva takav odnos. U suprotnome, protivrječije koju smo navodno otkrili može proizvesti misao samo nove protivrječnosti, koju iskreno ni ne želimo prepoznati. Ispostavilo se da ono od čega pravimo fetiš i objekat poštovanja na kraju postane predmet naše degradacije.

Možda bi bilo fer da postavim sebe kao primjer: shvatam da postoji protivrječnost između objektivne istorijske misli koju podržavamo i načina koje smo koristili do sada da bi tu misao ostvarili, stoga vjerujem da je u ovom času eklipse revolucionarne perspektive došlo vrijeme za detaljno preispitivanje. Međutim, fetišizacija mog projekta prijeti potpunim zaboravom osnovne misli koja me je ovdje i dovela. Ja bar toliko priznajem. Ali šta je onda sa onima koji misle da je njihov projekat nepogriješiv te da za preispitivanje jednostavno nema razloga? Rezultat: sva perspektiva društva budućnosti je projektovana u prošlost kao nešto okončano i sahranjeno, a sva krivica bačena na „lažnu svijest“ kojoj su izgleda samo sektarijanci uspjeli umaći. Vrijeme je da se preispitamo!

Cilj ove brošure je otvaranje „novih-starih“ tema koje se dotiču pitanja vezanih za organizaciju radničke klase kroz perspektivu fenomena koji smo do sada nazivali „radnička partija“. Nisam namjerio da dam odgovore na ta pitanja: ja to ne mogu. Osnovni pokušaj je pokretanje rasprave unutar krugova radničke klase i revolucionarno orjentisane omladine po ovim ključnim pitanjima, te ukazivanje na probleme koji su toliko dugo već postali više nego samo-evidentni.

Kako stvari stoje

„Radnička partija“ je kontradikcija u izrazu: ne samo zbog toga što „radnička partija“ ne može kao takva da dobrovoljno obuhvati cijelu radničku klasu, a ni zato što članstvo te partije nikada nije bilo sačinjeno ekskluzivno od radnika. „Radnička partija“ je radničkoj klasi u stanju pružiti samo glas u zvaničnoj politici, separatisan i iskonstruisan tako da bi egzistirao u kontekstu izvlačenja podrške putem popularnih parola i programa – a nikada u smislu glasa kao glasa klase koja je navodno zastupljena, nikada u smislu konkretnog djelovanja iste. Čitav mehanizam u kome partije kao takve postoje i takmiče se za preimućstvo, svojim sukobima i međusobnim podjelama koje su prividno više nego nepomirljive, funkcioniše upravo u kontekstu jednistva sistema kao totaliteta koji svojom iluzornom emanacijom sukoba na polju zvanične politike suštinski prikriva realne podjele društva na kojima se kao takav i izdigao, i u čiju je svrhu održavanja kao takav i izgrađen. Postojanjem neizmjernog broja malih sektaških „radničkih partija“ međusobno podjeljenih i suprotstavljenih ne objašnjavamo slabost radničke klase i nemogućnosti brzog i jedinstvenog djelovanja, već iluzorni prizor o revolucionarnoj perspektivi koja kao da i ne postoji. Čak iako cijela radnička klasa svoju sudbinu povjeri „revolucionarnim“ partijama, to će biti glavni razlog što ništa neće uspjeti da obavi u svom interesu. Shvatimo: radnička klasa ne može se boriti protiv otuđenja otuđenim oblicima borbe (Debord).

Partija kakvu poznajemo danas je jedan potpuno otuđen mehanizam. Prvi princip njihovog postojanja je prerogativ formalne organizacije i kanali kroz koje je članstvo obavezno da djeluje, ograničeno piramidalnim strukturama i procedurom „demokratskog centralizma“ po kome izabrano rukovodstvo partije posjeduje sav potreban autoritet za usmjerenje i komandu nad članstvom. Za svaku partiju koja je do sada nosila epitet „radnička“ to centralno upravno tijelo je rijetko bilo sastavljeno od pripadnika radničke klase, koji skladno svom socijalnom položaju veoma teško mogu prihvatiti organizacione obaveze, uzevši za osnovnu pretpostavku da oni sami već posjeduju utreniranu sposobnost neumorne agitacije, organizacije i edukacije, što je takođe svojstven luksuz. Zato uvjek susrećemo „vođe“ partijski organizovanog pokreta kao radikalno orjentisane pripadnike viših klasa, čvrsto opredjeljene za svoj politički poziv kao izabrana „prethodnica“, ili ono što se tako često nazivalo „avangardom proletarijata“. Naravno, da se radi o „avangardi proletarijata“ – čisti je mit! Taj zanos revolucionarnog avangardizma oličenog u čvrste i disciplinovane organizacije autoritarnih konstrukcija sigurno je najregresivniji aspekt istorije klasne borbe XX vijeka, aspekt koji za istorijski revolucionarni proletarijat predstavlja glavni subjekat njegovog poraza! Svaki put kada je masovni pokret dozvolio separaciju i instituciju „avagarde“, ta ista „avangarda“, postavivši se ispred i iznad masovnog pokreta, razvila je sopstvenu svijest nezavisnu od interesa masovnog pokreta i izgubila kontakt sa stvarnošću, pretvorivši se u cilj sama sebi. Važna istorijska lekcija mora biti naučena: nije bitno ko je na vlasti, vlast posjeduje sopstvenu logiku.

Postoji jedna veoma jednostavna istorijska „definicija“: parlamentrarizam se pojavio sa dominacijom buržoazije, a sa njim i političke partije (Rühle). Mi, koji želimo taj sistem srušiti, nemamo šta tražiti u njegovom mehanizmu. Statuti, članstvo, uprava, programi, forme i norme... sve premise mrtve statike i konformizma nad pokretom koji po svojoj suštini treba rušiti barijere i strukture svojom spontanošću i slobodom misli. Nasuprot revolucionarnom projektu kojeg je Marx naznačio u Tezama o Fojerbahu: dvosmjerna komunikacija teorije i prakse, strukturalizam partije predstavlja gušenje spontanosti disciplinom a dijaloga autoritetom. Istoj klasi od koje se traži najveća fleksibilnost misli i akcije, nameće se logika koja je direktno oprečna toj fleksibilnosti. Glupo, zar ne?!

Pa kako ostvariti projekat? Šta nam je potrebno? Prije nego što pokušamo odgovoriti na to pitanje pozabavimo se onim što je još važnije: šta smo do sada vidjeli i kako smo do ovoga došli.

Porjeklo problema

Ako bi bilo šta trebalo biti sigurno u ovom trenutku govorili bi o činjenici da je „revolucionarnom“ despotizmu došao kraj, bar što se tiče razvijenog dijela planete. U tom smislu, „komunizam“ XX vijeka kao pokret ostaje zapečaćen dio istorije, bilo shavćen u svom pravom ili iskrivljenom poimanju, pored te svijesti koja ga odbija životari samo kao psihoterapeutska iluzija još živih staljinističkih-maoističkih sekti.

Teorija „klasne avangarde“ je izgrađena tokom Druge internacionale, decenije nakon smrti Marxa, kada su njegove pristalice bezbjedno, u okviru svojih sve moćnijih partijskih organizacija (na prvom mjestu Socijal-demokratske partije Njemačke) izgradili političke doktrine koje su integrisano dobile naziv „marksizam“. Kao integralni dio parlamentarnog i sindikalnog mehanizma, Socijal-demokratija je predstavljala bastion separativne političke strukture koja je u svim svojim aspektima bila izgrađena na principima centralizma, hijerarhije i legalnog djelovanja. Sa svojim socijalističkim profesorima-vođama – višeklasnom inteligencijom koja je svoj čitav život posvetila političkoj organizaciji kojoj je pripadala – gradila je svoju ideologiju upravo na principima njihove prakse. Ta praksa intelektualizma i parlamentarizma je bila prvi preduslov izgradnje ideologije „avangarde“, teoretski formulisane u radovima prvog autoriteta za „marksizam“ tog doba – Karla Kauckog – o nesposobnosti radničke klase da sama razvije sopsvenu revolucionarnu svijest, te koja kao takva zavisi od socijalističkih profesora, tj. buržoaskih intelektualaca koji će tu svijest „unijeti“. Na radnicima je bilo samo da slušaju profesore, idu na zakazane sastanke sindikata i partije, i da ne razmišljaju puno o problemima koje inače samo oni mogu riješiti!

Naravno, o „revolucionarnim“ stvarima se još i tada govorilo. Tradicije klasnih borbi XIX vijeka i uticaj koje su još držale nad radničkom klasom zarobile su socijal-demokratiju u licemjerni festival „revolucionarne“ i klasno obojene retorike koja nikako nije odgovarala sve evidentnijoj prirodi tih organizacija koje su predstavljale upravo suprotno. Kada je poznati socijalist-teoretičar Eduard Bernstein u svojoj knjizi Evolucijski socijalizam iznjeo perspektive reformizma kojim će Socijal-demokratija zaista poći, njegov jedini zločin je bio što je raskinuo sa licemjerijem i potrudio se da njegova retorika odgovara praksi koju je već uveliko primjenjivao. Kada je Rosa Luxemburg pokušala odgovoriti na otvoren reformizam Bensteina svojom Akumulacijom kapitala, i dalje je pitanje organizacije ostalo neupitno, i vjera u partijsko-sindikalnu strukturu nije preispitana. Pišući o revolucionarnoj ulozi radničke klase u Masovnom štrajku ona je i dalje smatrala suštinsku bitnost socijal-demokratske organizacije koju će proletarijat, u trenutku revolucionarne situacije, iz korjena preuzeti i okrenuti svojim ciljevima. Ovo je predstavljalo samo suštinski nedovoljan, mali napredak: proletarijatu je vraćena uloga subjekta umjesto objekta, ali metod organizacije je ostao neupitan. Eventualno, Rosa i revolucionari kao ona koji su htjeli proletarijatu ponovo priznati subjektivno-aktivnu ulogu, izgubili su živote od „profesora“ i „avangardista“ koji su svaki u svojim poduhvatima postali novi gospodari.

Mit o avangardi

Sigurno ste čuli za Lenjinov famozni raskid sa Kauckim i Bernsteinom, ali rjetko će te od Lenjinovih epigona saznati da je on ostao vjeran svom učitelju sve do početka rata 1914, i kada je Kaucki sa socijal-demokratijom podržao njemački militarizam, Lenjin – prvobitno ne povjerovavši u tu vijest, misleći da se radi o laži proturenoj od strane kajzerove propagande – osjetio se prvim braniocem ideologije koju je Kaucki u tom trenutku izdao, i – Lenjinovim riječima – postao renegat.

Početkom decenije Lenjin je radio na konsolidaciji ruske socijal-demokratije koja bi eventualno trebala preuzeti kormilo političke borbe protiv carizma. Kada je predstavio novu organizacionu formu u obliku partije uskog kruga profesionalne revolucionarne avangarde (boljševici) i suprotstavio se svom učitelju Plehanovu koji je držao do klasične organizacije u obliku socijal-demokratske „masovne partije“ (menjševici), Lenjin nije smatrao da donosi nešto bolje od već poznatog socijalistima na Zapadu, već da jednostavno socijal-demokratiju prilagođava ruskim prilikama koje su omogućavale efikasan rad samo u ilegali! Teorijske koncepcije (Kauckog) do kojih je tako vjerno držao nisu bile promjenjene ni u kom slučaju. O shvatanjima Lenjina, kao i Kauckog, najviše možemo da saznamo iz Lenjinovog famoznog citata u članku Šta da se radi? iz 1902. godine u kome kaže:

„[R]adnička klasa, ekskluzivno svojim sopstvenim trudom, sposobna je razviti samo sindikalnu svijest; to jest, može shvatiti nužnost organizacije u sindikate, boriti se protiv poslodavaca i težiti nagovoru vlade da dostavi potrebne zakone o radu, itd. Socijalna doktrina, međutim, je proizašla iz filozofskih, istorijskih i ekonomskih teorija koje potiču od učenih predstavnika vladajućih klasa, intelektualaca.“

Kako se samo istorija poigrala sa Lenjinovom pretpostavkom i cjelokupnom teorijom Internacionale tri godine kasnije! Kada su se radnici novih industrijskih centara Rusije samostalno i masovno organizavali u borbi protiv despotizma kapitala i carističke vlasti, oni ne samo da su razvili buntovničku svijest u svojoj anti-sindikalnoj aktivnosti (!) protiv legalnih sindikata koji su navodno trebali zastupati njihove interese, već su čitavom svijetu otkrili dugo traženi oblik borbe i demokratske samo-organizacije radničke klase: sovjet. Gdje su se nalazile avangarda i partije u tom uzbudljivom trenutku? Baš nigdje! O događajima iz 1905. partije ne zaslužuju mjesto ni u fus notama! I ne samo što je njihovo učešće bilo skoro pa nepostojeće, istoričari – čak i oni simpatetični prema boljševicima – priznaju da Lenjin i ostali nisu čak ništa naučili iz iskustva 1905. Zaista, „i učitelji moraju biti naučeni“ (Marx)!

Mit o Oktobru

Burni događaji iz 1917. pokazali su isto lice: u februaru, spontano su osnovani sovjeti nezavisno od partijskih direkcija. Radnička klasa Rusije, zemlje koja se još borila sa feudalnim partikularizmom i primitivnim stepenom razvitka, pokazala je kako proletarijat može samostalno postaviti progresivne ciljeve i pored partijske organizacije. Dok su vojnici tražili mir, seljaci parcelisanje zemlje, a radnci kontrolu nad fabrikama, boljševici, kao centralizovana militantna revolucionarna sekta, bili su jedini u stanju da se brzinski prilagode zahtjevima većine stanovništva, i preorjentacijom svoje politike dobiju podršku u sovjetima. Ipak, već formulisane koncepcije o karakteru predstojeće revolucije boljševici nisu mjenjali. Sa izuzetkom Lenjinove Države i revolucije koja je poslužila kao propagandni pamflet među industrijskim radnicima Petrograda s obećanjem socijalističke transformacije zemlje, i parole „sva vlast sovjetima!“, boljševici su sami težili osvajanju državne vlasti a la Jakobinci. Strah od oružane kontra-revolucije predstavlja jedan od ključnih faktora njihovog uspjeha. U novembarskim danima obrali su plodove svoje disciplinovane politike. Ali šta je to značilo za radničku klasu??

Osnivanje sovjeta predstavlja jedan od najvažnijih događaja XX vijeka. „Dugo traženi politički oblik kroz koji radnička klasa može da ostvari svoje ekonomsko oslobođenje” (Marx) postavio je osnove za revolucionarnu samo-organizaciju društva po principima decentralizacije i direktne demokratije. Uprkos svim formulacijama Marxa i Engelsa koje su tako ekstenzivno citirane u Državi i revoluciji, sve što je boljševička vlast donjela predstavljalo je upravo suprotno od puta koji je proleterska revolucija sebi zacrtala: vojska i tajna policija pod komandom centralne vlade, gušenje slobode govora i kritike, milirarizacija rada i državna kontrola nad industrijom umjesto radničke direktne kontrole, borba protiv sindikalne aktivnosti i pretvaranje sovjeta u dekorativne skupove.

I dok su Lenjin i Zinovjev vodili borbu protiv Radničke opozicije koja je kroz partijsku strukturu težila da spasi ono što je preostalo od revolucije, sahranivši i zadnji pokušaj očuvanja demokratije u partiji, radnici i mornari Kronštata, zajedno sa anarhistima, lijevim komunistima i lijevim eserima, organizovali su se u odbrani obećanja koje je sa sobom donio Oktobar pod proglasom koji glasi:

„Neka radnici cijelog svijeta znaju da mi, branitelji moći sovjeta, ćemo čuvati plodove socijalne Revolucije. Mi ćemo pobjediti ili nestati pod ruševinama Kronštata, boreći se za pravedni cilj radničkih masa. Radnici svijeta će suditi o nama. Krv nevinih će biti nad glavama Komunista [boljševika], divljih ludaka pijanih od moći. Neka živi vlast sovjeta!” (Revolucionarni provizionalni komitet Kronštata)

Pišući o Trockom i Kronštatu u svojoj knjizi Naoružani prorok istoričar Isaac Deutscher sjajno je okarakterisao logiku partije i separatne avangarde:

„Ono što su pobunjenici Kronštata zahtjevali bilo je samo ono što je Trocki već obećao njihovoj starijoj braći i što on i partija nisu bili u stanju da daju. Još jednom se gorki i napadni eho sopstvenog glasa vratio njemu sa usana drugih ljudi, i još jednom je morao da ga potisne.“

Nedugo nakon što je kronštatski sovjet sahranjen pod mecima, granatama i klevetama, surova stvarnost se pokazala u svom realnom obliku: introdukcijom nove ekonomske politike ozvaničeno je ono što je već tako dugo bilo jasno, a što je tek sada moglo biti nazvano pravim imenom: ruska revolucija, čiji je proleterski karakter nestao, nije uspjela okončati kapitalizam – već samo promjeniti njegov oblik iz buržoaskog u državno-birokratski. Svaka revolucija nakon Oktobra 1917. u svijetu koja je bila organizovana po modelu partijske komande – kineska, kubanska, vijetnamska, jugoslovenska – imala je jedan te isti rezultat: državni kaptalizam! „Komunistička“ partija je prestavljala političku ekstenziju birokratije kao vladajuće klase državno-kapitalističkih sistema. Nacistička partija u Njemačkoj je organizovana upravo po primjeru staljinističke partije. Bez obzira na razlike u ideologijama, dehumanizirajući karakter totalitarizma pokazao se pored otuđenja kapitala kao njegova prirodna ekstenzija, i bilo da je radio za njegovu privatnu zaštitu ili državnu vlast, degradirao je ljudsko biće kao nikad u istoriji. Fascisme brun, fascisme rouge!

Državni kapitalizam u Rusiji, koji je doživio svoj potpuni trijumf Staljinovim termidorom, potiskivanjem ultra-lijevih tendencija iz Komunističke internacionale još u Lenjinovo vrijeme obezbjedio je sebi moćan diplomatski aparat za spoljnu politiku boljševizma. Razlog zašto je ova politika imala rezultata samo u nerazvijenim djelovima svijeta i to kroz vidove vojne organizacije sasvim je očigledan. Na zapadu se ova politika držala starih principa zacrtanih još na prvim kongresima Kominterne: disciplinovan partijski, parlamentarni i sindikalni rad. Raspadom SSSR-a nekada otvorene „komunističke“ partije odustajale su od licemjerne retorike tako karakteristične za profesionalnu politiku i uplovile otvoreno u vode reformizma. Ne podjeća li vas to na staru socijal-demokratiju i Bernsteina? Upravo tako.

Sa druge strane, svaki pokret od Kronštata 1921. u svijetu koji je imao masovni revolucionarni proleterski karakter nije priznavao nikakve hijerarhijske i komandne strukture (sjećate se Mađarske ‘56. ili Pariza ‘68?).

Zaključak

Kada se radnička klasa bori protiv sistema ona se istovremeno bori protiv instrumenata svog otuđenja. Ali otuđenje nije fiksacija, nego fleksibilni odnos dehumanizacije koji može prodrijeti i u najradikalniju misao i grupu, promjeniti njenu strukturu i izokrenuti njene odnose u suprotnom smeru. Stoga revolucionarna tendencija sama po sebi mora nositi negacijske oblike svega protiv čega se bori: sistema, kapitala, najamnine, strukture, hijerarhije i separacije. Revolucionarna klasa ne može se boriti protiv otuđenja otuđenim oblicima borbe, već mora graditi sopstveni pokret u kome može da živi i diše svoju emancipaciju, oprečnu dehumanizaciji koju kapitalizam (u bilo kom obliku) strvara u ljudskom društvu. Da li je „radnička parija“ kakvu smo vidjeli do sada takav pokret? Očigledno ne! Da li je partija uopšte način borbe i organizacije? S obzirom na njenu genezu i mehanizam u kome nužno funkcioniše i principi na kojima počiva stvarajući separaciju i hijerarhiju, i tu je odgovor više nego očigledan.

Postalo je jasno. Nama nije mjesto u zvaničnoj politici i strukturi! Politika, sa svojom logikom i mehanikom, služi očuvanju strukture sistema. Nama nije mjesto ni u legalnim sindikatima! Oni su postali mjesta cjenkanja oko cjene najamnog rada, berza ljudske egzistencije! Sve hijerarhijske strukture integrisane u kapitalizam stvaraju otuđenje. Nama nije mjesto u partijama i parlamentu! Partije postoje radi parlamenta kao politički glas klasnog društva. Za razliku od toga, mi moramo biti pokret čiji se politički program sastoji od borbe protiv politike. Mi moramo biti pokret čiji program nije pisana dogma već istorijska misao revolucionarne prakse: dijalog umjesto autoriteta, akcija umjesto procedure, kritika umjesto intuicije.

Smatram da smo se sasvim dovoljno približili problemu i ukazali na moguća pitanja koja će u predstojećem vremenu, nadam se, dobiti jasne odgovore. Koga zanima detaljna istorija moraće sam da se potrudi. Ovdje ipak želim da govorimo o aktuelnim problemima...

...Propašćemo, ako smo se odučili da naučimo. (Rosa Luxemburg)

Vladan Vukliš

Banjaluka, februar 2006.