Prilog teoriji državnog

kapitalizma – I dio

 

Vladan Vukliš

 

U ovom kratkom članku pokušaću da izložim osnovne probleme koji nas sučeljavaju kada pokušavamo postaviti jedno od osnovnih, kako istorijskih, tako i praktičnih pitanja koja muče revolucionarnu ljevicu dvadeset i prvog vijeka: šta je bio Sovjetski Savez?

 

Zašto se ovdje radi i o praktičnom pitanju? Pa da li je uopšte potrebno posumnjati u validnost tog pitanja, ili su sva teorijska i ideološka nadmetanja učinila očiglednom činjenicu da je ovo pitanje postalo centralna istorijska tema preko koje se definiše praktični odnos prema onome što nazivamo klasna borba. Pa Loren Goldner uopšte ne pretjeruje u tvrdnji da nam obično postavljenje pitanja: „Koje godine je u Rusiji nastupila kontrarevolucija?“ može dati čitav uvid u to šta određeni pojedniac ili grupa misli uopšte o revoluciji, socijalizmu, njegovom poželjnom modelu, načinu ostvarivanja i sadržaju, te na koji način je spreman/spremna praktično da djeluje.[I]  Sama činjenica da je Sovjetski Savez kao nakaradna totalitarna tvorevina svojim osamdesetogodišnjim postojanjem gušio radnički pokret čitave planete, nekada čisto svojom predstavom, a nekada direktno i krvavo, tenkovima, represijom i izdajom, ukazuje na jedini logičan odnos koji radnička klasa može zauzeti prema njemu, sada već objektu prošlosti, ali i dalje subjektu pseudorevolucionarne mitologije. Nama koji revolucionarnu teoriju proletarijata shvatamo kao konstantnu potragu za praktičnom istinom ovo pitanje se nameće istovremeno kao praktično pitanje. Ovaj članak je posvećen svim onim anarhistima i „ultra-ljevičarima“[I-2], uključujući i „marksiste-humaniste“, koji su odbili da prihvate staljinističku karikaturu socijalizma i Sovjetski Savez kao model za ostvarenje revolucionarne emancipacije čovječanstva, i u toj tvorevini – što možemo uzeti za originalan doprinos revolucionarnoj teoriji – identifikovali kapitalistički sadržaj međuljudskih odnosa. Na osnovama ove revolucionarne kritike i odgovarajućeg praktičnog odnosa prema Sovjetskom Savezu nastala je teorija koja je Sovjetsku Rusiju i njene satelite definisala kao „državno-kapitalističke“ tvorevine – teorija državnog kapitalizma.

 

Prirodno, stvar je mnogo komlikovanija od čistog retrospektivnog odnosa. Naravno da ne možemo svako društvo koje nam se jednostavno ne sviđa okarakterisati kao „kapitalističko“, ako ne razumjemo prvenstveno šta je kapitalizam, kako se reprodukuje, kakve forme uzima i na kojim osnovama egtistira. Samo u kontekstu razumjevanja kapitalizma možemo svojoj teoriji dati validnu osnovu.  Pioniri teorije državnog kapitalizma dugo vremena su se morali boriti kroz redefinisanje osnovnih postavki oko toga šta je kapitalizam. Ovo je podrazumjevalo i kritički osvrt i sukob sa mnogim postavkama koje su činile ni manje ni više osnovu njhovog dotadašnjeg razmišljanja. Mnogi se, prirodno, toga nisu nikada mogli u potpunosti ili uopšte osloboditi, i u tome leži glavni defekt njihovih teorija. Ideološka tradicija Druge internacionale i „ortodoksnog marksizma“ ostavila je dubok trag u onome što se – tačno ili neopravdano – nazivalo revolucionarnim teorijama. Praktična borba za regrupisanje pokreta koji je počeo da gubi sopstveni klasni rat, prvo u Rusiji i Njemačkoj, zatim u Mađarskoj, Italiji, i na kraju u Španiji, morala se poklopiti sa teorijskim preispitivanjem svega što je do tada činilo aksiomatiku tog pokreta. Poraz u tom ratu, kao i razočarenje u ono novo čudovište koje se ogrnulo nazivom „radničke države“, zahtjevalo je jasno objašnjenje i preispitanu teoriju koja će istovremeno pokazati i opravdanost daljeg postojanja radničkog pokreta, kao i novu dimenziju njegovog postojanja – suprotstavljenost staljinizmu i Sovjetskom Savezu.

 

Gotovo istovremeno, sa početkom treće decenije dvadesetog vijeka, nastupile su – kao prvo – borbe između radničke klase organizovane u savjete i onih koji su se pomognuti revolucionarnom praksom proletarijata domogli komandnih pozicija, zatim cijepanje militantnog dijela radničkog pokreta na one koji su prepoznali značaj samoorganizacije proletarijata i one koji su prihvatili da se povinuju komandi predstavnika iz Moskve, i na kraju – prateći sve to – preispitivanja na osnovi novih teorijskih i praktičnih otkrića koja su postavila osnovu za razračunavanje sa svim što je do tada kočilo razvoj revolucionarne teorije. Da bi razumjeli razvoj teorije na osnovi burnih događaja dvadesetih godina prošlog vijeka, moraćemo se osvrnuti na te događaje.

 

Prvi talas (1917-1921)

 

Ovo, naravno, nije još jedan pokušaj pisanja kratke istorije revolucija. Nas prvenstveno zanimaju procesi i njihovi rezultati, sažeti u kratke rezimee burnog vremena koje je nastupilo sa ruskom februarskom revolucijom 1917. koja je označila početak prvog velikog revolucionarnog talasa u Evropi. Sa neočekivanim februarom došao je i masovni pokret, fabrički komiteti, obnavljanje seoske komune i stvaranje radničkih savjeta i kooperativa. U ovoj samoorganizaciji radničkih masa po prvi put u istoriji, nakon kratke epizode Pariske komune, vidimo i otkrića novih praktičnih oblika revolucionarne borbe – uspostavljanje kolektivne komunikacije kroz direktnu demokratiju radničkih savjeta. Istovremeno, nastupilo je i buđenje skoro propalog socijalističkog pokreta koji je u novom životu masa našao i preporođeno opravdanje svog postojanja. U Rusiji, na čelu borbe protiv starog svijeta ogrizlog u imperijalističkom ratu našli su se marksistički militanti organizovani u boljševičku partiju, pod Lenjinovom komandom, odlučni da svoj program sprovedu u djelo. Organizovani kao disciplinovana militantna sekta, nametnuli su se masovnom pokretu svojom sposobnošću prilagođavanja zahtjevima većine, i osvojili mjesto predstavnika radničke klase koji će u trenucima njene neodlučnosti – svojstvene mentalitetu konfuznog vremena – odlučno zametnuti borbu u željenom pravcu. Ostalo je istorija... osvajanje vlasti u novembarskim danima, dekreti o zemlji i nacionalizacija, početak građanskog rata. Svu priču već dobro znamo. Lenjin, Trocki i družina smatrali su da će spas ruskoj revoluciji donijeti samo revolucija na zapadu. U međuvremenu – sve se mora podrediti potrebama rata. „Radnička država“ mora biti spašena od „bijelih“ po svaku cijenu, pa makar to značilo i uništavanje fabričkih komiteta,[II] ponižavanje radnika i sovjeta, uspostava tajne policije, [III] politički teror, biroktratizacija u svrhu efikasnosti, militarizacija rada,[IV] brutalna diktatura manjine u ime nečega što već postaje mrtvo slovo na papiru, jer je u stvarnosti već mrtvo.

 

Poricanju ovog toka zbivanja, naravno, nema mjesta. Ako neko želi potezati motive, preimenovati protagoniste ili označiti krivce drugom bojom, to može, ali se ipak radi o potpuno drugoj stvari. Bitno je prvenstveno ono što se zbilo, i šta je rezultat svega. Činjenica je da su fabrički komiteti, kao osnova za organizaciju sovjeta, rastureni, i da je tek embrionsko „slobodno udruživanje rada“ zamjenjeno – militarizacijom rada – komandnom strukturom u proizvodnji. Svi osnovi kraja revolucije leže u činjenici da su radnički savjeti propali, i da je uspostavljena komanda – ma kako revolucionarne i „marksističke“ – vladajuće manjine.

 

Revolucija na zapadu je zaista izbila, ali je već bilo kasno. Poraz revolucije na zapadu nije jednostavno uzrokovao „degeneraciju“ takozvane „radničke države“ u Rusiji, nego je taj proces tekao istovremeno i uzajamno. Pobjeda boljševika u novembarskim danima (oktobarska revolucija) istovremeno je nametnula boljševički psihološki autoritet i njihov model revolucije kao onaj koji treba slijediti. Obnavljanje internacionale koje je trebalo poslužiti uspostavi koordinacije radničkih militanata donijelo je nametanje boljševičkog ideološkog autoriteta. Sukob koji se nadvijao zatezanjem odnosa između vlasti i radnika u Rusiji, koji je kulminirao pobunom mornara i radnika u Kronštatu, već je najavljen rascjepom u internacionali koja je našla osnove u praktičnom odnosu prema događajima u Njemačkoj samo godinu dana ranije. Ubistvo Rose Luxemburg i Karla Liebknechta koje je KPD[V] ostavilo u rukama pro-boljševičkog rukovodstva, praćeno je raspadom partije na militante koji su htjeli obnoviti vlast radničkih savjeta sa radnicima koji su masovno napuštali sindikate, prepoznajući u njima agente vlasti, i rukovodstvo koje je, podržano iz Moskve prema ubjeđenjima već oprobanog modela, stalo uz izdajničku SDP.[VI] Sa izbijanjem novog ustanka vojnika – Kapp puč – 80000 radnika u Ruhru se naoružalo prijeteći uspostavom vlasti savjeta. SDP je – podržana od strane KPD-a po moskovskom nalogu kao „lojalna opozicija“ unutar nove „radničke vlade“ – poslala vojsku na radnike. Od KPD-ovh izbačenih militanata osnovana je KAPD koja je, potpuno orjentisana pojmu vlasti savjeta i fabričkih komiteta, podržala svaki potez autonomne oružane akcije radnika, tako se protiveći direktivama vodećih ruskih komunista. Ovim je osnova za rascjep Kominterne položena. „Ultra-lijevi“ militanti – sada već lijevi komunisti – koji su optužili boljševike za nametanje modela koji ne odgovara uslovima razvijenog zapada, posmatrajući iz blizine mehaniku savjeta, počeli su sumnjati u rezultate ruske revolucije.

 

Poraz revolucije u Njemačkoj praćen je zapečaćenim krajem ruske revolucije: otvorena represija koja je vršena pod izgovorom efikasnosti i „ratnog komunizma“ – naišavši na otvoren otpor sa kronštatskom pobunom[VII] po završetku građanskog rata – pretvorila se u otvoreni rat za očuvanje vlasti partije i separacije nad onima koji su trebali biti „predstavljeni“ – radnicima. „Istorijski trenutak u kojem je boljševizam trijumfovao u Rusiji za sebe, a socijaldemokratija vodila pobedničku bitku za stari svet, označava konačno uspostavljanje onog stanja stvari koje se nalazi u srcu dominacije modernog spektakla: predstavljanje radničke klase je postalo njen najveći neprijatelj.” [VIII]

 

Biseri tranzicije

 

Ideologija separacije na one koji predstavljaju i one koji su predstavljeni leži u istorijskoj podlozi organizacije naslijeđene iz vremena Socijalističke internacionale.[IX] Lenjin je kao jedan od vođa reorganizovanog socijalističkog pokreta postao glavni čuvar ideologije „ortodoksnog marksizma“. Takav „marksizam“, primjenjen na specifične ruske uslove, transformisao se u boljševičku ideologiju koja se počela nametati preko Kominterne za teorijski i organizacijski model naizgled uspješne proleterske revolucije. Da bi razumjeli sva silna objašnjenja, patnje, rascjepe, projekte i zablude boljševika, morali bi shvatiti njihov tadašnji način mišljenja i djelovanja u skladu sa sopstvenim uvjerenjima.

 

Koncepcija „državnog kapitalizma“ nije potekla od lijevih komunista koji su tim imenom kasnije okarakterisali boljševičku državu, već od socijalističkih profesora Druge internacionale (Kaucki, Bernštajn, Hilferdig i drugi) koji su taj termin upotrebili za rezultat onoga što se naziva tendencijom centralizacije kapitala. Za njih – a ovim podrazumjevamo i njihove slijedbenike u Rusiji, uključujući Plehanova i Lenjina – „državni kapitalizam“ se izjednačavao sa „monopolističkim kapitalizmom“, kao centralizacija kapitala u monopol nad cjelokupnom društvenom proizvodnjom. Ovim bi se, prema njihovoj pretpostavci, prevazišla kontradikcija društvene proizvodnje i privatne aproprijacije, i time bi osnova za socijalizam već bila postavljena. Radilo se o naizgled pozitivnoj stvari, koja svojim evolutivnim karakterom deterministički određuje „dekadenciju“ kapitalizma, i sama od sebe postavlja socijalizam kao nužnost. Radilo se o tome da je „državni kapitalizam“ ka socijalizmu „korak naprijed“. Ovo mišljenje se poklapalo sa jednom od osnovnih zabluda „ortodoksnog marksizma“ (koje izgleda i danas ne popušta): osnovu kapitalističkog društva čini privatno vlasništvo, te bi jednostavno ukidanje privatnog vlasništva postavilo osnovu za socijalističku rekonstrukciju društva. (Naravno, Marks nikada nije smatrao privatno vlasništvo za osnovu kapitalističkog društva, nego otuđeni rad – vratićemo se ovome u nastavku.) Time se privatnom vlasništvu, kao osnovi kapitalizma, uzroku „anarhije tržišta“, jednostavno suprotstavilo državno, odnosno društveno vlasništvo.

 

Zašto je ovo bitno? Pa socijalistički profesori su ovu koncepciju poklopili sa sopstvenim ideološkim projektom: „radnička partija“ koja pod okriljem proleterske revolucije uzima vlast u državi, ukida privatno vlasništvo, nacionalizuje, odnosno socijalizuje sredstva za proizvodnju, i pod demokratskom kontrolom radničke klase organizovane u sindikate i partiju, uspostavlja centralizovanu „radničku državu“, a time socijalizam. „Zakon vrijednosti“ na tržištu jednostavno se zamjenjuje socijalističkim „zakonom planiranja“.

 

Primjećujete kako se pojmovi društveno i državno vlasništvo, nacionalizacija i socijalizacija, miješaju. Zahvaljujući početnoj zabludi, to uopšte ne predstavlja problem. U „radničkoj državi“, društveno vlasništvo je istovremeno državno, a podruštvljavanje je istovjetno nacionalizaciji. (Naravno, Marks nikada nije upotrebio izraz „radnička država“ kao takva, makar ne u afirmativnom kontekstu.[X])

 

U Rusiji, prema oficijelnom shvatanju, desilo se nešto što će upravo voditi ka tom cilju. Specifični uslovi – caristička represija i nazadnost zemlje – su promjenili način organizovanja „radničke partije“ koja je uzela vlast kao i zadatke koji su postavljeni pred tu partiju. Umjesto masovne partije, vidjeli smo militantnu organizaciju profesionalnih revolucionara. Partija i sindikati, koji šire svoju osnovu tek nakon osvajanja vlasti, postaju glavni nosioci moći radničke klase. Nacionalizacija sredstava za proizvodnju, pod okriljem vlade, je prvi uslov ostvarivanja socijalizma, a sovjeti i fabrički komiteti – bez obzira na nadu položenu u njih sredinom 1917. – ispadaju samo obični tranzicioni posrednici, trenutna forma radničkog organizovanja. Upravo kao forma, mogu se mijenjati, jer je sardžaj – nacionalizacija – već ostvaren.

 

Ovo izvrtanje suštine za formu i miješanje površnosti za sadržaj predstavlja ideološki izraz izvrtanja revolucionarnog procesa. Pod okriljem davno usvojenih ideoloških objašnjenja, klasni rat boljševičke vlade nad radničkom klasom mogao se lako prikriti. Ipak, optužiti nekoga za svjesno gušenje revolucije nije moguće. Vođe su imale drugačije vizije i planove, i jedino su krivi za to što su se ponašali u skladu sa svojim predubjeđenjima. Naravno, ni Lenjin ni Trocki nisu nikada tvrdili da je socijalizam u Rusiji neposredno ostvariv, a kamoli da je na pomolu. Specifični uslovi su promjenili i ulogu „radničke partije“. To su njih dvojca među prvima i shvatili. Prema klasičnom shvatanju koje na svojoj površini uopšte nije pogrešno, ostvarenje socijalizma u nerazvijenoj zemlji kao Rusija nije moguće. Razlog izbijanja proleterske revolucije u Rusiji, prema Trockom – u skladu sa njegovom teorijom permanentne revolucije[XI] – leži u globalnoj podjeli rada i imperijalističkoj eksploataciji zemalja sa jeftinijom radnom snagom. Pred boljševičku vladu je postavljen zadatak razvijanja ekonomske osnove zemlje po svaku cijenu. Tek na taj način može se postaviti, uz nacionalizovanu proizvodnju, osnova za socijalizam. Pod okriljem partije i demoktratskom kontrolom radnika, država mora prvo razviti svoje proizvodne snage da bi moglo biti govora o socijalizmu.[XII] Kao što je Lenjin argumentovao:

 

Stvarnost nam govori da bi državni kapitalizam bio korak naprijed. Ako bi u malom vremenskom razmaku ostvarili državni kapitalizam, to bi bila pobjeda.[XIII]

 

U svojoj polemici sa lijevim krilom ruskih komunista, Lenjin je trvrdio da je za Rusiju nužno ostvarenje državno-kapitalističke privrede koja prethodi socializmu, te da se u komplikovanoj situaciji dihotomije između napredne političke direktive i nazadnih ostataka predkapitalističkog društva, aktuelna borba svela, ne na borbu između kapitalizma i socijalizma, nego na borbu za provođenje zadataka kapitalističkog razvoja pod kontrolom „radničke države“. I „ratni komunizam“ – koji je uništio komitete i kooperative uvođenjem komande specijalista u svrhu efikasnosti za postrebe fronta – i NEP (Nova ekonomska politika) – kao konačno uspostavljanje državnog kapitalizma – smatrali su za privremene i nužne operativne promjene koje će pomoći izgradnji socijalističke osnove. Naravno, u svrhu cilja, sredstvo se nije biralo. Prilikom militarizacije rada koju je uperenih cijevi i bajoneta sprovodio Trocki na čelu Crvene armije, birokratska komandna struktura zavedena u razrušenoj ekonomiji – na Lenjinovo oduševljenje – organizovana je prilagođenim tejlorizmom (kapitalističkom doktrinom za poboljšanje efikasnosti proizvodnje u fabrici i povećanje proizvodnosti rada). Specijalisti i organizatori su postali kičma proizvodne administracije. Kada je uveden NEP i državna privreda razbijena u nekoliko velikih trustova, uspostavljeno je, mada pod kontrolom državnog monopola, tržište na kome se može obnoviti razmjena, prvenstveno između grada (industrije) i sela (poljoprivrede), i upravna birokratija je – zajedno sa partijskom administrativnom birokratijom – postala osnova nove klase koja je izrastala na promjenjenim odnosima u proizvodnji. Još u vrijeme rata, posmatračima koji su došli u Rusiju i bojševicima koji su počeli sumnjati u ispravnost odluka rukovodstva postala je očigledna negativna promjena u strukturi sistema. Veliki broj specijalista, menadžera, partijskih funkcionera i koordinatora počeo je formirati parazitski sloj koji sa jedne strane de facto ispoljava kotrolu nad radnicima u proizvodnom procesu, a sa druge, nagriza redove partije osvajajući uticajne administrativne pozicije. Bilo je samo pitanje vremena kada će imaginarna radnička demokratija, relikvija predratnog perioda, izgubiti značaj kao obična iluzija revolucionarne infantilnosti, čiji su poslednji propagatori unutar partije – takozvana „Radnička opozicija“: Kolontajeva[XIV] i Šljapnikov – ućutkani kao „sindikalisti“.

 

Državno rukovodstvo razvilo je sopstveno političko-ekonomsko objašnjenje „tranzicionog perioda“ na osnovama „ortodoksnog marksizma“. Glavni teoretičar za ekonomska pitanja, Preobraženski, razvio je teoriju „primitivne socijalističke akumulacije“ koja je imala za cilj da objasni kontradikcije u razvoju i odnosima „radničke države“. Preobraženski je tvrdio da bi u procesu tranzicije određenog društva između kapitalizma – kojim vlada „zakon vrijednosti“ – i socijalizma – kojim vlada „zakon planiranja“ – oba zakona operisala istovremeno nadopunjavajući se. Zato je kombinacija državne kontrole tržišta, ali i samo njegovo postojanje, za vrijeme NEP-a mogla biti objašnjena nadopunjavanjem dva suprotstavljena zakona. U državnim trustovima je, naravno, dominirao „zakon planiranja“ nad ograničenom slobodom usmjerenog „zakona vrijednosti“ u procesu konkurencije na bazi profita-i-gubitka. Na selu, gdje su postojali parcelisani seljaci-poljoprivrednici koji su proizvodli za razmjenu, dominirao je zakon vrijednosti. Vjerovanje u ovu teoriju dovelo je Preobraženskog na zaključak da bi vlada trebala odbaciti prijedloge desnog krila (Buharin i Tomski) o „uravnoteženom razvoju“ zbog brzine razvoja slobodne poljoprivrede i time „zakona vrijednosti“, te da se treba putem progresivnog oporezivanja poljoprivrednog sektora ulagati u razvoj industrije kao osnove „zakona planiranja“. Ovo istiskivanje viška vrijednosti iz poljoprivredne proizvodnje za ulaganje u industriju nazvano je „primitivna socijalistička akumulacija“. Kada je Staljin započeo masovnu kolektivizaciju i industrijalizaciju šest godina nakon Lenjinove smrti, i time navodno ukinuo „zakon vrijednosti“ i uspostavio potpunu dominaciju „zakona planiranja“, na osnovi vladajućih predubjeđenja imao je opravdanje za tvrdnju da je Sovjetski Savez „izgradio socijalizam“.

 

Ali sama činjenica da se ova „izgradnja socijalizma“ zasnivala na zakonski potvrđenom ubiranju viška vrijednosti kojeg proizvode radnici, na proizvodnji roba kao robnih-formi, na reprodukciji radne snage kao robe i njenoj eksploataciji umjesto na „slobodnom udruživanju rada“, na postojanju tržišta – iako striktno kontrolisanog – gdje se vršila razmjena, i da su ti procesi praćeni političkom i oružanom represijom i rađanjem birokratskog sloja uzdignutog kroz državnu administraciju, ukazuje na odnose koji izgledaju – iako sada bez buržoazije – poprilično kapitalistički. (Da li su radnici prodavali radnu snagu, da li je postojalo tržište, kapital, robna-forma, da li je birkoratija bila zasebna klasa, itd. – to su pitanja kojima ćemo se pozabaviti u nastavku. Na ovom stepenu analize ograničićemo se na posmatranje razvoja Sovjetskog Saveza iz perspektive savremenika.)

 

Autonomija u regresiji

 

Kao što vidimo, prva rasprava koja je uključila pojam državnog kapitalizma u kontekstu objašnjavanja kontradikcija sovjetskog sistema potiče iz međusobica u Rusiji. Prvi potezi boljševičke vlade koji su naslutili radikalne promjene u rezultatu svih revolucionarnih događaja 1917. pratili su krizu u plamenu građanskog rata. Boljševici nisu mogli a da ne iskoriste podršku koja im je pružena od strane sovjeta u novembarskim danima. Ali kontrarevolucija koja je bila na pomolu, rat sa Njemačkom i prijetnja političke krize i nestašice u proizvodnji, natjerali su boljševičke vođe na radikalne poteze koji su se kosili sa kursom zacrtanim entuzijazmom prethodne godine. Potezi radnika koji su težili širenju osnove autonomije i samouprave na principu komiteta i savjeta, kosili su se sa planovima rukovodstva koje se zanimalo za efikasnost i povećanje produktivnosti. Fabrički komiteti su stajali na putu sprovođenja nacionalizacije (dekretom objavljenim 14. decembra) i podrvrgavanja proizvodnje ekonomskom planu – „zakonu planiranja“. Sentiment vođa je bio jasno izražen. Tomski se žalio kako „produktivnost je pala tako nisko da radnici proizvode manje vrijednosti od njihovih nadnica.“ Do marta 1918. žalbe je uputio i budući vođa sindikalne „Radničke opozicije“ koji se žalio da je proizvodni proces u rukama radnika koji svojim neznanjem koče napredak.[XV] Porođajni bolovi proleterske revolucije i teškoće samoorganizacije u haotičnim prilikama nisu naišli na razumjevanje vlasti. U prvoj polovini 1918. već su načinjeni, nakon prvih zahtjeva, i prvi potezi u zavođenju komandne strukture u proizvodnji. Prvenstveno na ratom zahvaćenom područiju Crvena armija je razgonila komitete i uvodila operativne specijaliste čiji je glavni zadatak bio nadgledanje proizvodnje i osiguranje discipline na radnom mjestu. Ispostavilo se da se za Lenjina „glavni problem socijalizma sastoji u disciplinovanju rada.“ To je činilo i glavni sadržaj promjena na ekonomskom planu zavođenja kontrole, nazvanom „Novi kurs“. Politički se to već ostvarivalo kroz upotrebu Crvene armije i uspostavljanje izvanredne komisije za borbu protiv kontrarevolucionarnih elemenata (Večeke) pod direktnom kontrolom vlade. Sindikati koji nisu bili pod izravnom kontrolom partije polako su potisnuti novim sindikatima. Kolektivna uprava u proizvodnji je zamjenjena individualnim menadžmentom koji se smatrao nužnim u velikim industrijskim postrojenjima. Do maja mjeseca fabrički komiteti su isključeni iz širih funkcija, a sovjeti su, bez realne baze za opoziv predstavnika od strane radnika, proizvodne i oružane, ostali u rukama boljševičke partije. Brigu nove frakcije takozvanih (ruskih) lijevih komunista izrazio je u njihovom biltenu Ozinski:

 

Mi se zalažemo za izgradnju proleterskog društva klasnom kreativnošću samih radnika, a ne ukazama kapetana u industriji. Ako proletarijat ne zna kako da izgradi nužne pretpostavke za socijalističku organizaciju rada, niko ne može to učiniti za njega i niko ga ne može natjerati na to ... Socijalizam i socijalističku organizaciju će uspostaviti radnici ili neće biti uspostavljena: a uspostaviće se nešto drugo – državni kapitalizam.[XVI]

 

Sa ulaskom u drugu polovinu godine zahvaćenu ratom i invazijom, te užurbanim sprovođenjem prethodnih planova i uvođenjem „ratnog komunizma“, uslovi za debatu su se potpuno promjenili, i lijevi komunisti su izrasli u oformljenu opoziciju, ali podijeljenu u dva dijela. „Tehnokratski“ dio lijevog krila prihvatio je „ratni komunizam“ kao napredak ka komunizmu, i hiperinflacija koja je uslijedila shvatila se kao najava potpunog nestajanja novca, pa vjerovatno i robne-forme uopšte. Druga polovina, koja je odbila da prihvati ove tendencije (uključujući Ozinskog), izrazila je do tada najjači argument protiv novog kursa: u aplikaciji komandnog menadžmenta i rasturanju kolektivnog upravljanja zarad efikasnosti centralizovane uprave, boljševička vlada radi na atomizaciji radnika i njihovom pretvaranju u proste „objekte u proizvodnji“ i „dodatke mašinama“ – atomiziranim objektima kapitala koji služe za njegovu reprodukciju. (Ovaj argument poklapao se sa onim što će kasnije postati temom jedne od glavnih rasprava vezanih za Marksovu teoriju – otuđenje i otuđeni rad.)

 

Opšta konfuzija, koja je dijelom bila i rezultat ideološkog izjednačavanja državne kontrole sa socijalizmom, još se više produbila kada je kronštatski ustanak, po završetku građanskog rata 1921, pokazao otvoren jaz između države i radničke klase. Očevidno socijalistički zahtjevi koje su pobunjenici uputili morali su se ignorisati amnezijom i klevetama, a na katastrofalno stanje u privredi nakon ratne devastacije i gladi, moralo se odgovoriti Novom ekonomskom politikom. Sa NEP-om, rodila se i nova opozicija u obliku grupa koje su, za razliku od rasturene „Radničke opozicije“ i kasnije „Lijeve opozicije“, jasno bile odvojene od partije: „Radnička istina“ koja se okupila oko Bogdanova i koja je izrazila potrebu za „novom partijom“, i „Radnička grupa“, koja je – objavivši manifest u kome NEP naziva „novom eksploatacijom proletarijata“ – učestvavala u organizovanju serije štrajkova 1923.[XVII] Dok se na zapadu u krugovima njemačko-holandskih i engleskih lijevih komunista i italijanske komunističke ljevice polako rađalo teorijsko odbijanje sovjetskog modela na principu teorije državnog kapitalizma, u Sovjetskom Savezu, do 1923. sva priča o prospektu socijalizma kao „pozitivne čovjekove samosvijesti“ je završena, ako ne i ranije, onda i konačno, Staljinovim dolaskom na vlast i početkom „sovjetskog trijumvirata“. Pored toga, rasprava o karakteru sovjetske države koja će se povesti  tek za nekoliko godina izvan njenih granica, koja ima da otkrije i istraži kapitalističku suštinu „ruskog komunizma“, već se naslutila u raspravama između Lenjina i ruske komunističke ljevice.

 

[Kraj prvog dijela]

 

 

Vladan Vukliš

 

 

[I]              L. Goldner, Communism is the Material Human Community, Collective Action Notes

[I-2]       Prvenstveno mislim na Aufheben, koji su uradili definitivno najbolju razradu teorije državnog kapitalizma, sa najboljom kritikom cjelokupne teorije do tog trenutka.

[II]        R.M. Jones, The Expirience of the Factory Committees in the Russian Revolution, [transkript]; M. Brinton, Bolsheviks and Workers’ Control, Solidarity

[III]           Dž. Legit, Čeka, Lenjinova politička policija, RAD, 1981.

[IV]           E. Goldman, My Disillusionment in Russia, New York, 1923.

[V]        Liga Spartakovaca, 1. januara 1919. preimenovana u Komunističku partiju Njemačke.

[VI]           Socijaldemoktratska radnička partija Njemačke, uktratko – vodeća u Drugoj (socijalističkoj) internacionali, 1914. promjenila retoriku i podržala imperijalistički rat.

[VII]          I. Mett, The Kronstadt Commune, 1939. [transkript]

[VIII]        G. Debord, Društvo spektakla, teza 100. [transkript]

[IX]           O tome sam već pisao u V. Vukliš, Partija i klasa, Antikapitalizam, maj 2006.

[X]        Pogledaj tekst K. Marx, Conspectus of Bakunin’s ‘Statism and Anarchy’, (1972.) [transkript] gdje Marks kaže za Bakunjina kako „he should have asked himself what form the administrative function can take on the basis of this workers’ state, if he wants to call it that.” – “If he wants to call it that”!? Predlažem ovaj tekst da se čita kao jedan od glavnih za razbijanje ortodoksne mitologije koja se razvila oko Marksovog lika.

[XI]           L. Trocki, Permanentna revolucija, Otokar Keršovani – Rijeka 1973.

[XII]      L. Trocki, Izdana revolucija, Otokar Keršovani – Rijeka 1973.

[XIII]        V.I. Lenin, Collected Works, XXVII, 293. – slobodan prijevod.

[XIV]        A. Kollontai, Workers’ Opposition, [transkripcija], prvi put objavljeno u Правда, 25. januar 1921. – zalagali se za predaju upravljanja radnicima organizovanim u sindikate; u stvari, upravljačka uloga partije bila bi prenesena samo na drugu birokratsku frakciju: na onu organizovanu u sindikate.

[XV]      Citirano u R.M. Jones, The Expirience of the Factory Committees in the Russian Revolution, [transkript]

[XVI]        O izgradnji socijalizma, Komunist, broj II, april 1918.

[XVII]       Aufheben, What was the USSR?, III, issue VIII, 1999.